“ | Małżeństwo bez miłości to tortura. | ” |
—Elżbieta Granowska do Anny Cylejskiej |
Elżbieta z Pilczy Granowska (ur. ok. 1372/1375 — zm. 12 maja 1420 r.) — jedyna córka Ottona z Pilczy i Jadwigi z Melsztyńskich, siostrzenica Spytka II z Melsztyna, wnuczka Jana z Melsztyna i Ofki z Książa, prawnuczka Spycimira Leliwity. Po 9 maja 1389 roku uprowadzona i poślubiona przez rycerza Wisła Czambora, odbita przez Jana z Jičina, który następnie ją poślubił. Około 1394/1395 roku Jiciński zmarł, a przed 2 października 1397 roku poślubiła kasztelana nakielskiego Wincentego z Granowa z którym miała pięcioro dzieci: synów Ottona i Jana oraz trzy córki: Jadwigę, Elżbietę i Ofkę. W 1410 roku Elżbieta owdowiała po raz trzeci, 2 maja 1417 roku została królową Polski jako trzecia żona króla Władysława II Jagiełły. Następczyni królowej Anny Cylejskiej i poprzedniczka królowej Zofii Holszańskiej.
Biografia []
Burzliwa młodość[]
Urodziła się najprawdopodobniej pomiędzy 1372 a 1375 rokiem. Rok narodzin Elżbiety szacuje się na podstawie daty jej porwania i wymuszonego małżeństwa. Prawo kanoniczne nakazywało wówczas, by kobieta w chwili ślubu miała ukończone 12 lat. Wiseł Czambor porwał ją po 9 maja 1389 roku, historycy przyjmują, że Elżbieta miała wówczas około 14-17 lat. Raczej odrzuca się możliwość, że dorosły mężczyzna napadałby w Królestwie na 12 czy 13 - letnią dziewczynkę. Okoliczności i motyw porwania Elżbiety nie jest znany. Wiseł mógł kierować się zarówno chęcią zdobycia majątku jak i silnym uczuciem. Mógł też już wcześniej bywać na zamku pilickim i znać Elżbietę. Porywając pannę Pilecką Czambor najprawdopodobniej liczył, że uzyska zgodę na ślub i dla wzmocnienia swojej argumentacji uprowadził także jej matkę - Jadwigę Melsztyńską. Jagiełło wysłał zaufanego rycerza, pochodzącego z Moraw Jana z Jičina by porwane odbić. Już 14 grudnia 1390 roku Elżbieta wraz z matką w podzięce za uwolnienie uczyniły nadanie na rzecz klasztoru Dominikanów w Łańcucie. Nie wiadomo, czy ślub Elżbiety z Janem z Jičina nastąpił przed czy po zamordowaniu Czambora. Jeśli ślub nastąpiłby za życia Wisła, oznaczałoby to, że Elżbieta nie wyraziła zgody na pierwszy mariaż i został on uznany za nieważny. Istnieje też możliwość, że od 1390 do 1393 roku panna Pilecka przebywała pod opieką Jicińskiego, który poślubił ją dopiero po śmierci jej pierwszego męża. Wiseł, uwikłany w relacje z księciem Władysławem Opolczykiem i Zakonem krzyżackim nie cieszył królewską łaską. Wplątany w konflikty dopiero od jesieni 1392 roku mógł zareagować na odebranie mu żony. Przybył do Krakowa i domagał się "zwrotu" Elżbiety, wysyłał też do Jicińskiego obraźliwe listy. Miano stronnika Zakonu i porywacza osoby bliskiej królowi - córki jego matki chrzestnej, spowodowało, że na popełniony na Czamborze mord patrzono przez palce. Został zabity przez oddział łuczników należących do Jana z Jičina. Reakcje i odczucia Elżbiety związane z tymi wydarzeniami nie są znane. Kolejne małżeństwo Elżbiety trwało krótko, Jan z Jičina zmarł około 1394/1395 roku. Jeśli z tego związku urodziły się dzieci to żyły bardzo krótko i źródła ich nie odnotowały.
Trzecie małżeństwo[]
Elżbieta została majętną wdową i mogła od tego momentu sama decydować o swoim losie. Z niewiadomych przyczyn nie korzystała tego przywileju. Przez 7 lat przebywała prawdopodobnie przy matce, a kolejne małżeństwo zaaranżował jej wuj, Spytek II z Melsztyna, który wybrał dla niej kasztelana nakielskiego Wincentego z Granowa. Poślubiła go przed 2 października 1397 roku. Nie była to świetna partia, ród Toporczyków protestował przeciwko temu związkowi. Granowski pochodził ze średnio zamożnego rodu, był wdowcem z trójką dzieci. Cieszył się jednak łaską Jagiełły, który obdarował go dobrami ziemskimi a w 1409 roku mianował starostą generalnym Wielkopolski. Nie są znane żadne szczegóły dotyczące pożycia Elżbiety z Granowskim. Przyjmuje się, że rezydowała wtedy w Granowie, Śremie lub w swoich dobrach dziedzicznych w Łańcucie i z pewnością nieraz bawiła z mężem na dworze królewskim. Wincenty Granowski brał udział w bitwie pod Grunwaldem, zmarł nagle w II połowie 1410 roku, powszechnie uważano, że został otruty. Nawet najbardziej nieprzychylni Elżbiecie kronikarze nigdy nawet nie zasugerowali, że mogła przyczynić się do śmierci męża. 9 grudnia 1410 Elżbieta była już wdową z pięciorgiem dzieci. Przez kolejne siedem lat nie wyszła za mąż, jako kobieta majętna i niezależna być może nie miała ochoty na czwarte małżeństwo. Utrzymywała zażyłe stosunki z dworem księcia Siemowita i księżnej Aleksandry, z którą łączyła ją bliska przyjaźń. Bywała też z pewnością na dworze królewskim.
Spotkanie w Lubomli i czwarte małżeństwo[]
Do przełomowego, jak się wydaje, spotkania Jagiełły z Elżbietą doszło między 13 a 15 stycznia 1417 roku w Lubomli nad Bugiem. Dziewięć miesięcy po śmierci królowej Anny Cylejskiej król, jak co roku zimą udał się na Litwę. W drodze zatrzymał się w Lubomli, gdzie odwiedziła go księżna Aleksandra w towarzystwie Elżbiety Granowskiej. Po kilku dniach Jagiełło pożegnał obie panie, przy czym Elżbietę bardzo hojnie obdarował. W marcu tego roku wracając z Litwy Jagiełło skierował się już bezpośrednio do siedziby rodowej Granowskiej - Łańcuta. Spędził tam tylko dwa dni, jednak zdążył w tym czasie powiadomić wielkiego księcia Witolda o zamiarze poślubienia Elżbiety. Witold miał decyzji Jagiełły nie pochwalać, ale postanowił wspierać stryjecznego brata. Na 1 maja król zwołał zjazd panów do Sanoka, na którym poinformował ich o swojej decyzji i terminie ślubu wyznaczonym na dzień następny. Powszechnie za inicjatorkę tego związku uznaje się księżną Aleksandrę, która mając wówczas pięciu nieżonatych synów planowała ożenić jednego z nich z królewną Jadwigą. Istnieją również hipotezy, że to Jagiełło wykorzystał siostrę by nawiązać bliską relację z Granowską lub że została ona królowi podsunięta przez stronnictwo antyluksemburskie. Prawda jest trudna do ustalenia choć trudno uwierzyć, by starościna została przez kogokolwiek wykorzystana w celach politycznych. Elżbieta, jako doświadczona, atrakcyjna i inteligentna kobieta umiała wykorzystać szansę i stworzyć wokół siebie ciepłą i domową atmosferę, w której Jagiełło bardzo dobrze się czuł. Nie wiadomo, czy zależało jej na małżeństwie i tytule królowej. Mimo braku zgody rady królewskiej ślub odbył się 2 maja w kościele parafialnym w Sanoku a udzielił go arcybiskup lwowski Jan z Rzeszowa. Uroczystość była skromna, najwyraźniej król chciał uniknąć większego rozgłosu i nie ściągać na żonę i siebie złośliwych komentarzy. Długosz zanotował, że w czasie ślubu rozpętała się burza a w kolasie młodej pary złamało się koło i nowożeńcy musieli brnąć w błocie i strugach deszczu na miejsce uczty weselnej. Po ślubie Granowska pojechała z królem na Ruś gdzie spotkali się z Witoldem. W trakcie objazdu Jagiełło otrzymał list gratulacyjny od króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego z okazji zaślubin. Następnie para spędziła czas w Łańcucie, latem w Sączu ojca i macochę powitała królewna Jadwiga Jagiellonka. Po objeździe Małopolski w listopadzie 1417 roku para królewska przybyła do Krakowa.
Królowa[]
Nowe małżeństwo króla nie zyskało aprobaty wśród możnych, Elżbiecie wytykano głównie niższe pochodzenie i zaawansowany wiek, małżeństwo to nie przynosiło też żadnych korzyści politycznych. Najbardziej nieprzychylna Elżbiecie była kancelaria królewska. Ówczesny pisarz i przyszły biskup Stanisław Ciołek napisał o niej grubiański paszkwil, zły wizerunek nowej królowej przedstawił w swoich Kronikach Jan Długosz, który informacje czerpał od swojego protektora, zagorzałego przeciwnika Elżbiety, Zbigniewa Oleśnickiego. Część możnych wskazywała, że ślub jest nieważny, ponieważ Jagiełłę łączyło z Elżbietą pokrewieństwo duchowe. Król postarał się jednak o dyspensę. Możni, nie mogąc unieważnić ślubu próbowali nie dopuścić do koronacji królewskiej małżonki. Jako przeszkodę wysunęli fakt, że hołd wierności złożyli już dziedziczce tronu, królewnie Jadwidze i nie mogą łamać przysięgi. Jagiełło zagroził jednak, że jeśli nie uzyska zgody na koronację żony złoży koronę i wyjedzie na Litwę. Możni ugięli się a uroczystość odbyła się w katedrze wawelskiej w dniu patronki Elżbiety, 19 listopada 1417 roku. Nową królową koronował arcybiskup lwowski Jana Rzeszowskiego. Po koronacji król wyjechał na Litwę a Elżbieta została sama w Krakowie. Z mężem spotkała się dopiero w lutym 1418 roku w Jedlni. Atmosfera na Wawelu nie była zapewne zbyt przyjemna, ale królowa wbrew opinii Długosza miała swoich stronników i nie żyła w izolacji. Wiadomo, że została uznana przez Zygmunta Luksemburskiego i Barbarę Cylejską, Witolda - jesienią 1418 roku gościła w Wilnie na ślubie wielkiego księcia z Julianną Holszańską i wielu książąt piastowskich - m.in gościła ich pod nieobecność króla w Korczynie. Do polityki międzynarodowej się nie wtrącała, wbrew niektórym opiniom nie zabiegała o pokój z Zakonem krzyżackim. Prowadziła aktywne życie rodzinne i towarzyskie na co wskazują zachowane zapiski rachunków królewskich. Ochmistrzem jej dworu początkowo był Jakusz z Boturzyna, następnie urząd ten objął Andrzej z Kokorzyna. Elżbieta często gościła u siebie zarówno duchownych m.in arcybiskupa lwowskiego i biskupa krakowskiego jak i świeckich: kasztelanów, urzędników królewskich, profesorów Akademii Krakowskiej. Do jej stronników należeli m.in Piotr i Jan Szafrańcowie, jej krewny, wojewoda krakowski Jan Tarnowski, arcybiskup Jan Rzeszowski, taktownie musiał też się zachowywać marszałek Zbigniew z Brzezia.
Bibliografia[]
- K. Niemczyk "Kilka uwag do genealogii Elżbiety Pileckiej-Granowskiej i jej rodziny." W: Średniowiecze Polskie i Powszechne T. 1, 2009
- M. Duczmal "Jagiellonowie. Leksykon biograficzny", Wydawnictwo Literackie, 1996
- O. M. Przybyłowicz "Elżbieta Granowska: trzecia żona Władysława Jagiełły. Życie codzienne królowej." W: KHKM vol. 45 (1997)
- J. Sperka "Elżbieta z Pilicy Granowska i król Władysław Jagiełło. Kulisy wielkiej miłości". W: Miłość w czasach dawnych. wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2009
- E. Rudzki "Polskie królowe. Żony piastów i Jagiellonów", wyd. Instytut Prasy i Wydawnictw Novum, 1990
- A. Klubówna "Cztery panie Jagiełłowe", wyd. Pojezierze, Olsztyn, 1983
Historia []
Sezony 1-2[]
Postać nie występuje.
Sezon 3[]
1389 rok. Elżbieta wraz z matką odwiedza po raz pierwszy dwór królewski. Jest nieco onieśmielona, królowa Jadwiga odnosi się do niej bardzo przyjaźnie a Jagiełło zwraca uwagę na jej anielską urodę. Na Wawelu przebywa też szaleńczo zakochany w Elżbiecie tenutariusz kruszwicki Wiseł Czambor. Nalega na Spytka by oddał mu rękę Elżbiety. Kiedy ten odmawia, próbuje uzyskać zgodę jej matki, Jadwigi Pileckiej. Zainteresowanie okazane przez króla oraz natarczywe nalegania Wisła niepokoją Spytka i Jadwigę. Postanawiają, że bezpieczniej będzie jak Elżbieta zniknie z Wawelu i wyjedzie do Melsztyna. Elżbieta z matką opuszczają królewski dwór, w czasie postoju w karczmie obserwuje je Wiseł Czambor. Gdy o zmroku wyruszają w dalszą drogę niespodziewanie napada na nie Wiseł i obie uprowadza. Poprzez prawo zwyczajowe zwane raptus puellae Czambor wchodzi w prawa małżonka Elżbiety Pileckiej. Przestraszona dziewczyna szuka ratunku u matki, ta jednak brutalnie uświadamia jej, że na ratunek jest już za późno. Została zhańbiona, więc albo zaakceptuje Wisła jako swojego małżonka albo pójdzie do klasztoru. Reputacja rodu nie może ucierpieć, więc Jadwiga Pilecka obiecuje Czamborowi, że pojedzie porozmawiać z bratem i wyprawią im oficjalne wesele. Elżbieta jest zdruzgotana, nie chce być żoną Czambora. Wieść o porwaniu pań Pileckich dociera na Wawel, królowa Jadwiga jest wstrząśnięta. Jagiełło podejrzewa, że w porwanie może być zamieszana zazdrosna o niego Ragana. Zbigniew z Brzezia przyprowadza na Wawel Jadwigę Pilecką, kobieta opowiada parze królewskiej o porwaniu i grożącej im hańbie. Na Wawelu zjawia się wkrótce wysłannik Czambora, który w jego imieniu żąda posagu żony. Poseł spędza noc w lochu, następnie zostaje odesłany z wieścią, że posagu nie będzie a Elżbieta ma wrócić do rodziny cała i zdrowa. Razem z posłem do córki jedzie Jadwiga Pilecka, Jagiełło w ślad za nimi wysyła zaufanego czeskiego szlachcica Jana z Jicina, który ma pomóc w uwolnieniu Elżbiety. Osobiste zaangażowanie króla w sprawę Elżbiety Pileckiej zwraca uwagę królowej Jadwigi, która w ślad za Janem z Jičina wysyła swojego szpiega, Zawiszę z Oleśnicy. 1390 rok. Szczęśliwie ocalona Elżbieta przyjeżdża na Wawel wraz z matką by podziękować parze królewskiej za pomoc. Jagiełło zaprasza obie panie na otwarcie Studium Generale. W czasie uroczystej przemowy Elżbieta i Jagiełło nie mogą oderwać od siebie wzroku. Widzą to królowa i Jadwiga Pilecka. W Krakowie pojawia się Wiseł Czambor, który chce odzyskać żonę. Jego obecność niepokoi Spytka i Jagiełłę. Królowa Jadwiga nalega, by jak najszybciej wydać Elżbietę za jej wybawcę, Jana z Jičina. Uroczystość odbywa się na wawelskim dworze i młoda para opuszcza Wawel.
1393 rok. Jadwiga Pilecka z córką i zięciem przybywają na Wawel ze skargą na Czambora, który wciąż domaga się swoich praw małżeńskich i majątkowych. Elżbieta wraz z matką i mężem spacerują po Krakowie, napada na nich uzbrojony Wiseł i rani Jana z Jičina. Za cichym przyzwoleniem króla Czambor zostaje zamordowany przez ludzi Jičinskiego w łaźni. Królowa Jadwiga wyraźnie daje do zrozumienia, że przyszedł czas, by bezpieczna już Elżbieta opuściła mury Wawelu. Na pożegnanie prosi ją o modlitwę.
1395 rok. Na Wawelu pojawia się Jadwiga Pilecka. Mówi, że jej córka owdowiała i obawia się kolejnego porwania.
Sezon 4[]
Elżbieta od kilku lat jest żoną starosty wielkopolskiego Wincentego z Granowa. Wraz z mężem witają króla na sejmiku w Poznaniu.
Sezon 5[]
Elżbieta Granowska zjawia się w psychodelicznym śnie Jagiełły, w którym pokazuje mu jego synów, Władysława i jeszcze nienarodzonego Kazimierza jako kilkuletnie dzieci. Po przebudzeniu Jagiełło zaczyna wierzyć, że Zofia była mu wierna i on jest ojcem obu chłopców.
Wygląd []
Sezon 3[]
Lata 1389 - 1393: Elżbieta jest młodą, szczupłą dziewczyną. Ma długie jasnoblond włosy i duże oczy.
Sezon 4[]
Lata 1402 - 1420: Elżbieta jest dojrzałą, atrakcyjną kobietą. Szczupła, jasnowłosa. Ma duże, wyraziste oczy.
Charakter[]
Matka twierdzi, że Elżbieta jest uparta. Spytek, jej wuj i opiekun mówi, że dziewczyna ma świadomość swojej niezwykłej urody. Jako dojrzała kobieta jest osobą świadomą, odważną i pewną siebie. Realnie patrzy na życie, jest ciepła, wyrozumiała i pełna empatii. Zmysłowa i uwodzicielska, wykorzystuje urok osobisty by czasem manipulować zaślepionym nią królem. Ma swoją dumę i honor. Jest zamknięta w sobie, ukrywa przed najbliższymi swoje zmartwienia, troski i niepokoje.
Cytaty[]
“ | Twoja siostrzenica ma urodę anioła. | ” |
—Jagiełło do Spytka z Melsztyna. |
“ | Kobieta wiele musi. Być uprzejma, posłuszna. Ale do miłowania Ciebie nikt mnie nie zmusi! | ” |
—Elżbieta do Wisła Czambora. |
Relacje[]
Jadwiga z Melsztyńskich Pilecka[]
Elżbieta jest zżyta ze swoją matką i jest jej posłuszna.
Wiseł Czambor[]
Elżbieta nie kocha Wisła i nie chce być jego żoną. Boi się go.
Jan z Jicina[]
Jan był narzuconym jej przez parę królewską mężem, wydaje się, że żyli ze sobą zgodnie.
Wincenty z Granowa[]
Poślubiła go z woli wuja, Spytka z Melsztyna. Jako małżonkowie wydają się być zgodni i dobrze się rozumiejący. Elżbieta stwierdziła po latach, że miała z nim dobre życie.
Elżbieta i Ofka Granowskie[]
Elżbieta ma bliskie i ciepłe relacje z córkami, jest ciepłą, kochającą i wyrozumiałą matką.
Jadwiga Andegaweńska[]
Elżbieta jest na początku nieco onieśmielona osobą królowej, Jadwiga traktuje ją bardzo przyjaźnie i zaprasza do swoich komnat. Niechęć królowej rodzi się gdy zauważa, że panna Pilecka i Jagiełło zbyt często spoglądają na siebie. Jadwiga okazuje Elżbiecie bardzo duże wsparcie i pomoc gdy ta zostaje uprowadzona przez Wisła Czambora. Po jej uwolnieniu królowa odnosi się do niej z godnością lecz zachowuje dystans. Nie chce by Elżbieta przebywała zbyt często na Wawelu, jest o nią zazdrosna.
Anna Cylejska[]
Pani Granowska próbuje nawiązać dobre relacje nową królową, jednak ta widząc spojrzenia Jagiełły kierowane ku Elżbiecie nie potrafi jej polubić ani jej zaufać. Obie są w stosunku do siebie uprzejme, królowa wielokrotnie gości Elżbietę na dworze. Pomimo wielu wspólnych rozmów panie nie potrafią znaleźć wspólnego języka. Ich relacja podszyta jest ukrytą rywalizacją, królowa jest zazdrosna o Elżbietę.
Aleksandra Olgierdówna[]
Elżbieta żyje w bliskiej przyjaźni się z Oleńką. Obie wspierają się wzajemnie i rozumieją. Często odwiedzają się w swoich dobrach.
Femka i Sofia[]
Dawne dwórki Anny Cylejskiej, w przeciwieństwie do dworu i królewny Jadwigi, życzliwie przyjmują nową królową na Wawelu. Szybko nawiązuje się pomiędzy nimi nić porozumienia. Kobiety lubią się, wspierają i okazują sobie zrozumienie.
Jadwiga Jagiellonka[]
Królewna początkowo nie akceptuje macochy i jawnie to okazuje. Elżbieta nie narzuca się, okazuje Jadwidze ciepło i zrozumienie, widzi w niej cierpiące po stracie matki osamotnione dziecko. Z czasem, okazując królewnie zainteresowanie i troskę zyskuje jej zaufanie.
Władysław II Jagiełło []
Elżbieta była zauroczona Jagiełłą od pierwszej chwili. Król także nie mógł oderwać od niej wzroku, był jednak wiernym mężem i nie szukał z Granowską bliskości. Pozostali w przyjacielskich stosunkach. Elżbieta w czasie trzeciego małżeństwa gościła na dworze królewskim, zdarzało się wówczas, że wzajemne zainteresowanie starościny i króla było widoczne dla bliskiego otoczenia. W kilka miesięcy po śmierci królowej Anny doszło do przełomowego dla obojga spotkania. Od tego momentu para zaczęła jawnie okazywać sobie uczucia jednak duma nie pozwalała Elżbiecie zostać królewską nałożnicą. Jagiełło poprosił ją o rękę lecz Elżbieta była sceptyczna, wiedziała, że tron i korona nie są dla niej a Jagiełło będzie miał z jej powodu wiele kłopotów i wrogów. Dodatkowo była chora co Jagiełło akceptował lecz wytykali możni. Mimo ostrego sprzeciwu panów Jagiełło dopiął swego, poślubił Elżbietę w Sanoku i koronował ją na Wawelu. Po ślubie obydwoje przyznali, że marzyli o tej chwili odkąd się poznali. Małżonkowie prawie się nie rozstawali. W ich związku panuje wzajemna miłość, troska, namiętność, ciepło i wzajemne zrozumienie. Elżbieta, nie chcąc martwić męża próbuje ukrywać przed nim pogarszający się stan zdrowia. Jagiełło, by ratować Elżbietę naraża swoją reputację i wzywa litewskiego guślarza, który ma odprawić nad chorą pogańskie obrzędy. Królowa, już bardzo słaba i chora, dla męża zgadza się na udział w gusłach. Przed wyjazdem Jagiełły z Krakowa para przeprowadza ze sobą bardzo trudną i wzruszającą rozmowę, która jednocześnie jest ich wzajemnym pożegnaniem. Obydwoje mają świadomość, że więcej już się nie zobaczą.
Ciekawostki []
- Stanisław Ciołek w swoim paszkwilu nazwał ją "maciorą połogami wycieńczoną", która "małżeństwa dostąpiła za skarby wykopane z ziemi łopatą swego języka, ułowiwszy lwa chytrością i kłamstwem." W innym przekładzie była "świnią" a owe skarby miała "swoim ryjem wykopać z ziemi".
- Wrogi Elżbiecie Jan Długosz pisał, że w chwili ślubu z królem była "w wieku podeszłym", "wyniszczona licznymi porodami" i "miała zmarszczki". Miała być mściwa i manipulować "łatwowiernym Jagiełłą" oraz "judzić króla przeciwko swoim wrogom". Według niego królowa chorowała już przed ślubem z Jagiełłą.
- XVI - wieczny kronikarz Marcin Bielski pisał: "(...) nie wiedzieć z czego się podobała, bo już stara była i wyschła od suchot". Potrafiła: "Jako żony umieją cudnie męża do wszystkiego, gdy zechcą, przywieść." Gdy przy pochówku króla Stefana Batorego "wyjęto jej kości z trumny, z których znać jeszcze było, że to białogłowa musiała być subtelna i cudna".
- Marcin Kromer w XVI wieku napisał dosadnie, iż król był "cielesnym obcowaniem niewiasty tamtej zachwycony".
Galeria[]
Sezon V[]
Sezon IV[]
Grafiki promocyjne do Korona królów. Jagiellonowie[]
Sezon 3 []